O arbitrażu

Nie każdy spór cywilny musi być prowadzony przed sądem powszechnym. Aby tego uniknąć, strony mogą wprowadzić do umowy tak zwany zapis na sąd polubowny (klauzula arbitrażowa). Dotyczy to zarówno spraw rozpatrywanych w trybie procesowym, jak i nieprocesowym. Wówczas, w razie zaistnienia sporu, pozew (lub wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego) należy wnieść do wybranego sądu arbitrażowego. Jeżeli wbrew ustaleniom sprawa zostanie skierowana do sądu cywilnego, pozwanemu (lub uczestnikowi w postępowaniu nieprocesowym) będzie przysługiwał zarzut zapisu na sąd polubowny, który jeśli tylko zostanie podniesiony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy, będzie skutkował odrzuceniem pozwu. Oznacza to, że odrzucenie nie następuje z urzędu, ale wyłącznie na zarzut, który należy zgłosić przed merytorycznym ustosunkowaniem się do żądania.

Zapis na sąd polubowny może być zawarty w zakresie wszystkich spraw mogących być przedmiotem ugody sądowej, niezależnie od majątkowego lub niemajątkowego charakteru praw, których dotyczą, z wyjątkiem spraw o alimenty (zdatność arbitrażowa). Poza tym, musi określać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć. Klauzula arbitrażowa może odnosić się do ogółu stosunków uregulowanych w umowie, w której została wpisana, lub zostać sformułowana w odrębnym dokumencie, nawet po powstaniu sporu (klauzula kompromisarska). Może wskazywać stały sąd polubowny, lub powoływać sąd doraźny (ad hoc). Należy jednak pamiętać, że musi być sporządzona na piśmie (zwykła forma pisemna), lub zostać uzgodniona w pisemnych oświadczeniach wymienionych między stronami. Klauzula arbitrażowa nie traci mocy pomimo ogłoszenia upadłości jednej ze stron, ale może to nastąpić w innych przypadkach. Formułując zapis na sąd polubowny obejmujący spory z zakresu prawa pracy oraz spory, których stroną jest konsument, warto skonsultować jego treść ze specjalistą, ponieważ podlega zdecydowanie większym rygorom. Pomocne będą także postanowienia niwelujące ryzyko wygaśnięcia zapisu na sąd polubowny z mocy prawa, lub jego bezskuteczności.

Postępowanie przed sądem arbitrażowym jest prostsze, tańsze i szybsze niż proces sądowy. To strony decydują jaki jest jego kształt i przebieg. Cechuje je zmniejszony formalizm, przewidywalność kosztów, szybkość postępowania, a także poufność, która umożliwia zachowanie tajemnicy przedsiębiorstwa. Arbitrzy są wybierani z uwzględnieniem charakteru sprawy. Zazwyczaj są specjalistami w danej dziedzinie lub sędziami w stanie spoczynku, dzięki czemu posiadają doświadczenie lub wiedzę specjalną, co umożliwia usprawnienie przebiegu postępowania. Sąd arbitrażowy nie jest związany przepisami o postępowaniu przed sądami powszechnymi. Jeżeli strony go do tego upoważniły, może rozstrzygać według ogólnych zasad prawa (takich jak swoboda umów, prawa nabyte, dobre obyczaje, zasady współżycia społecznego, reguły UNIDROIT), a nawet na podstawie zasad słuszności (ex eaquo et bono). Wówczas podstawą rozstrzygnięcia sporu nie są przepisy prawa, a arbitrzy orzekają jako tak zwani rozjemcy (amiables compositeurs). W praktyce sąd arbitrażowy orzeka zgodnie z wewnętrznym regulaminem, określającym zasady jego funkcjonowania i obowiązującym w dacie zawarcia zapisu na sąd polubowny, chyba że strony postanowią inaczej. W każdym jednak przypadku bierze pod uwagę postanowienia umowy oraz ustalone zwyczaje mające zastosowanie do danego stosunku prawnego (lex mercatoria).

Wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta mogą być zrównane w skutkach z wyrokiem sądu państwowego poprzez uznanie albo stwierdzenie wykonalności (exequatur). Wyroki nienadające się do wykonania w drodze egzekucji podlegają uznaniu, a wyroki nadające się do wykonania w drodze egzekucji podlegają stwierdzeniu ich wykonalności. Powoduje to przyznanie im mocy prawnej tytułu wykonawczego, a więc że wiążą strony, sąd, który je wydał, inne sądy i inne organy państwowe, a także korzystają z powagi rzeczy osądzonej. Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi sądu arbitrażowego lub ugodzie należy złożyć do sądu apelacyjnego, na obszarze którego znajduje się sąd, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie dokonały zapisu na sąd polubowny.

Wyroki polskiego sądu arbitrażowego są uznane i mogą być wykonywane także za granicą, ponieważ począwszy od dnia 1 stycznia 1962 roku Polska jest stroną Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, sporządzonej w Nowym Jorku w dniu 10 czerwca 1958 roku. Do Konwencji nowojorskiej przystąpiło ok. 150 państw z całego świata. W związku z tym, Polska uczestniczy także w procesie harmonizacji i unifikacji międzynarodowego prawa handlowego w zakresie sądownictwa arbitrażowego. Dzięki temu do ustawy z dnia 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego wprowadzono regulacje wzorowane na ustawie modelowej z dnia 21 czerwca 1985 r. o międzynarodowym arbitrażu handlowym, wypracowanej przez Komisję Narodów Zjednoczonych do spraw Międzynarodowego Prawa Handlowego (United Nation Commission on International Trade Law UNCITRAL). Polska jest także stroną Konwencji europejskiej o międzynarodowym arbitrażu handlowym, sporządzonej w Genewie dnia 21 kwietnia 1961 roku (ECICA).

Jedną z najbardziej znanych i poważanych instytucji międzynarodowych w dziedzinie arbitrażu jest stały sąd polubowny Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu (ICC International Court of Arbitration). Międzynarodowa Izba Handlowa (International Chamber of Commerce – ICC) jest to organizacja pozarządowa, która zrzesza przedsiębiorstwa i izby przemysłowo – handlowe z większości krajów sygnatariuszy Konwencji nowojorskiej. Zajmuje się m.in. międzynarodowym arbitrażem gospodarczym oraz ustalaniem reguł międzynarodowych transakcji handlowych.

Klauzula arbitrażowa

Standardowa klauzula arbitrażowa (zapis na sąd polubowny) jest formułowana w następujący sposób: „Wszelkie spory, wynikające z niniejszej umowy lub powstające w związku z nią, będą rozstrzygane przez Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie stosownie do regulaminu tego Sądu.” Możesz także skorzystać z modelowego wzoru klauzuli arbitrażowej tutaj.

Arbitraż w ekonomii

Czy wiesz, że pojęcie arbitrażu występuje także w ekonomii? Arbitraż w ekonomii to nieobarczona ryzykiem straty, łączona (jednoczesna) transakcja kupna i sprzedaży, mająca za przedmiot takie samo dobro oferowane na różnych rynkach, albo w ramach jednego rynku, jeżeli dany produkt występuje na nim pod różną postacią. Operacje arbitrażowe generują pewny zysk przy założeniu, że różnica kursów instrumentu, na którym bazują jest wyższa od kosztów transakcyjnych. Dotyczy to wszelkich instrumentów finansowych – dlatego wyróżniamy arbitraż walutowy, towarowy, na akcjach, obligacjach i derywatach.

W praktyce nie jest to takie proste. W XIX wieku wystarczyło kupić złoto w Nowym Yorku i sprzedać je w Londynie (inwestując odpowiednio tyle, żeby zarobić jeszcze na podróż przez Atlantyk). Na tej samej zasadzie w latach 60-tych wybitni przedstawiciele Uniwersytetu w Chicago próbowali wykorzystać różnicę w cenie zboża w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych (w tym także późniejszy noblista w dziedzinie ekonomii – George Stigler). Dopiero kiedy chcieli sprzedać już zakupiony surowiec, przekonali się, że tona angielska to nie to samo co tona waszyngtońska.

Na rynku walutowym stosowany jest tzw. arbitraż trójkątny, czyli wiązana transakcja handlowa na trzech parach walutowych, która pozwala osiągnąć niski zysk bez ryzyka. Dopiero zwielokrotnienie tego typu transakcji daje oczekiwane rezultaty. Płynność rynków finansowych powoduje jednak, że bardzo szybko osiągają stan równowagi. Ogranicza to arbitraż rozumiany jako jednoczesne zawieranie przeciwstawnych transakcji. Przyjmuje się, że do arbitrażu trójkątnego wystarczy pewna zbieżność czasowa kupna i sprzedaży. Za arbitrażystę uważa się również tego, kto handluje przy wykorzystaniu różnicy w cenie między akcjami a związanymi z nimi derywatami – przede wszystkim kontraktami futures.